Ο ήχος μπορεί να γεννιέται από την παλμική κίνηση, τη δόνηση κάποιας ηχογόνου πηγής, για τη διάδοση του, όμως, χρειάζεται απαραιτήτως τον αέρα. Ο ήχος δεν διαδίδεται στο κενό! Μόνο με τη διέγερση των μορίων του αέρα φτάνει από την ηχογόνο πηγή στο ακουστικό αισθητήριο και έτσι γίνεται αντιληπτός. Γι' αυτό και συχνά στις μυθολογίες και στις ιερές διηγήσεις περί Γενέσεως, σε διαφόρους λαούς και θρησκείες, δίπλα στη ζωοποιό δύναμη της θεϊκής "πνοής" που "εμφυσά" το Άγιο "Πνεύμα" παρατάσσεται, εξίσου σημαντική, η γενεσιουργός δύναμη του ήχου: "Εν αρχή ήν ο Λόγος και ο Λόγος ήν προς τον Θεόν και Θεός ήν ο Λόγος.... Και είπεν ο Θεός: Γεννηθήτω φώς!... Και εγένετο!"
Το Πνεύμα, λοιπόν, ως θεϊκή πνοή και ο ήχος προϋπάρχουν συμβολικά όλων των άλλων στοιχείων της Δημιουργίας, συνδεδεμένα με την πρωταρχική ουσία και δομή του Σύμπαντος, με την "Ουράνια Αρμονία", η οποία από την απώτατη αρχαιότητα έως σήμερα αποτέλεσε το αντικείμενο μύθων φιλοσοφικών δοκιμίων και επιστημονικών θεωριών. Ας θυμηθούμε ότι όχι μόνο συμβολικά αλλά και νομικά η έναρξη της ζωής στο νεογέννητο ταυτίζεται με την πρώτη ανάσα που πιστοποιείται με το πρώτο κλάμα, δηλαδή με τον ήχο! Αν δεν κλάψει το μωρό θεωρείται ότι γεννήθηκε μεν, αλλά νεκρό.
Με αυτή την έννοια η φυσιολογία της ανθρώπινης αναπνοής συνδέεται με την κοσμική "πνοή" ως πηγή ενέργειας-ζωής, απ' όπου όλα προέρχονται και όπου όλα καταλήγουν όταν ο άνθρωπος "πνέει τα λοίσθια" και εκπνέει. Γι' αυτό και το ανθρώπινο γένος, σ' όλα τα μήκη και πλάτη και σ' όλες τις ιστορικές περιόδους, προσπάθησε συνειδητά να ελέγξει την αναπνοή του, και να οργανώσει το φύσημά του, καθώς και τις ακουστικές-ηχητικές ιδιότητές τους.
Στην αρχαία ελληνική μυθολογία ο Αμφίων έχτισε τα Κυκλώπεια Τείχη της Θήβας με τους ήχους της λύρας του κι έτσι οι επτά πύλες της πόλης αντιστοιχούν στις επτά χορδές του οργάνου, ενώ παράλληλα είναι γνωστή η κατεδάφιση των Τειχών της Ιεριχούς με το φύσημα από τις σάλπιγγες, που υπενθυμίζει ότι, εκτός της γενεσιουργού, έχουμε και την καταστροφική δύναμη του ήχου. Κατ' αναλογίαν, στην περσική μυθολογία ο Θεός του Καλού και ο Θεός του Κακού έχουν ο καθένας τον "προσωπικό του ήχο" και με αυτόν χτίζουν ή καταστρέφουν αντίστοιχα.
Το στοιχείο αυτό διαπιστώνουμε στις μαγικο-θρησκευτικές τελετουργίες όλων των λαών, όπου θεωρείται ότι ο δαίμονας, το "πνεύμα", που καθοδηγεί ή καταλαμβάνει (θετικά ή αρνητικά) τον άνθρωπο έχει τον δικό του ήχο τον οποίο καλούμαστε να εντοπίσουμε και να αναπαράγουμε στις περιπτώσεις που θέλουμε να το επικαλεστούμε ή να το εξορκίσουμε.
Και ο ήχος αυτός μπορεί να είναι είτε λόγος (ένα συγκεκριμένο κείμενο-ξόρκι, προσευχή κλπ.) είτε μουσική (με τον ήχο κάποιου μουσικού οργάνου, συχνά αερόφωνου, όπως ο φρυγικός αυλός στην αρχαία διονυσιακή λατρεία) ή, ακόμη αποτελεσματικότερα, ο συνδυασμός των δύο (λόγου και μουσικής) μέσα από μια θεσμοθετημένη τελετουργία.

Αέρας-γλώσσα-μουσική

Έτσι λοιπόν, με τον συνειδητό έλεγχο του αέρα και με την οργάνωση του ήχου που προκύπτει από την αναπνοή και το φύσημα, για σκοπούς πρακτικούς και συμβολικούς, γεννήθηκαν τα δύο κυριότερα συστήματα-κώδικες έκφρασης και επικοινωνίας: η γλώσσα και η μουσική. Με κοινή καταγωγή που στη συνέχεια, για πρακτικούς κυρίως λόγους, διαφοροποιήθηκαν. Η γλώσσα ως σύστημα ηχητικής επικοινωνίας αποκτά μονοσημία (ανάμεσα σε σημαίνον και σημαινόμενο) και επιβάλλεται-διδάσκεται από νηπιακή ηλικία και από την ομάδα σε όλα τα μέλη της ως όργανο συνεννόησης. Ενώ η μουσική αποκτά έναν περισσότερο εξειδικευμένο χαρακτήρα, ως ένας διαφορετικός κώδικας ηχητικής έκφρασης και επικοινωνίας, με αξιοσημείωτη ελευθερία που προκύπτει από την πολυσημία του ήχου στις εκάστοτε πρακτικές ή συμβολικές επιτελέσεις όπου καλείται να λειτουργήσει.
Γι' αυτό και είναι ιδιαίτερα σημαντικές οι περιστάσεις όπου τα δύο ηχητικά συστήματα (γλώσσα και μουσική) έρχονται να συν-λειτουργήσουν, όπως λ.χ. συμβαίνει στο τραγούδι. Ένας λόγος που τραγουδιέται φορτίζεται, αποκτά πολυσημία, γίνεται λόγος μαγικός, όπως στα κάλαντα, στα τραγούδια του γάμου ή στις θρησκευτικές τελετουργίες.
Αλλά και στις περισσότερες περιπτώσεις όπου έχουμε καθαρά οργανική μουσική υπονοείται το τραγούδι και μιλάμε για τη "φωνή" του οργάνου, ενώ σε όλους τους πολιτισμούς η ονοματολογία που αναφέρεται στα οργανολογικά μέρη επιβεβαιώνεται τη συμβολική ταύτιση του οργάνου με το ανθρώπινο σώμα: κουφάρι, κεφάλι, χέρι, μάτια, αυτιά, γλώσσα, χείλη του οργάνου κ.ο.κ. Στη Δαχομέη λ.χ. στις τρομπέτες από ελεφαντόδοντο που χρησιμοποιούσαν στις θρησκευτικές τελετουργίες κρεμούσαν κόκκαλα από ανθρώπινες γνάθους (δηλ. το κόκκαλο που συνδέεται με το στόμα, την ομιλία και το τραγούδι) συνδέοντας συμβολικά το όργανο με τις φωνές των πνευμάτων.

Μύθοι και παραδόσεις

Σε όλους τους λαούς συναντάμε μύθους και παραδόσεις όπου τα μουσικά όργανα αποτελούν μεσάζοντες ανάμεσα στη θεϊκή φωνή και στους ανθρώπους και αυτό ισχύει στα αερόφωνα - πνευστά ή "εμπνευστά", όπως τα ονόμαζαν οι αρχαίοι Έλληνες, που κατ' εξοχήν συνδέονται με τη θεϊκή "πνοή".
Οι Άραβες χρονικογράφοι παραδίδουν δυο εξαιρετικά ενδιαφέρουσες αναφορές που συνδέονται με αυτή τη ζωοποιό δύναμη της φωνής και του πνευστού μουσικού οργάνου.
Η πρώτη ανατρέχει στη δημιουργία του Αδάμ όπου ο Αλλάχ δεν του εμφυσά τη ζωή, όπως στη Γένεση, αλλά προσκαλεί την ψυχή να κατοικήσει εντός του μέσα από το τραγούδι!... "Ο Αλλάχ", διηγούνται οι χρονικογράφοι, "αφού έφτιαξε τον Αδάμ από πηλό, θέλησε να του δώσει και ψυχή για να ζωντανέψει. Αλλά η ψυχή, θεϊκή καθώς είναι, αρνήθηκε να μπει στο σώμα που ήταν από ύλη. Ο Αλλάχ τότε διέταξε έναν άγγελο να μπει στο άψυχο σώμα του Αδάμ. Όταν ο άγγελος μπήκε, άρχισε να τραγουδάει στο μακάμ izal. Η ψυχή μαλάκωσε και με τη σειρά της πέρασε στο σώμα. Τότε ο άγγελος εξαφανίστηκε. Αλλά η ψυχή, μόλις ένιωσε πως η φωνή του σώπασε, θέλησε να εγκαταλείψει κι αυτή το κορμί. Όμως ο Αδάμ, που στο μεταξύ είχε ζωντανέψει, άρχισε να τραγουδάει και η ψυχή εκστασιασμένη έμεινε για πάντα μέσα στο κορμί του ανθρώπου...".
Το δίδαγμα; Αν θέλουμε να έχουμε ψυχή μέσα μας πρέπει να τραγουδάμε. Προσοχή όμως, τους κατάλληλους ήχους!
Στη δεύτερη, εξίσου συμβολική αναφορά ο Προφήτης Μωάμεθ εμπιστεύτηκε λίγο πριν από τον θάνατό του στον διάδοχό του Αλή τα μεγάλα απόκρυφα μυστικά που δεν έπρεπε ν' αποκαλύψει σε κανέναν. Ο Αλή τα κράτησε σιωπηλός επί 40 ημέρες, αλλά, καθώς δεν μπορούσε ν' αντέξει πλέον το τεράστιο βάρος του αποκρυφισμού, κατέφυγε στην έρημο, βρήκε ένα πηγάδι όπου έβαλε το κεφάλι του και τα εξομολογήθηκε αλαφρώνοντας την καρδιά του. Από τις σταγόνες του ιδρώτα που έπεσαν στο πηγάδι φύτρωσε μια μεγάλη καλαμιά κι ένας βοσκός που πέρασε απ' εκεί έκοψε καλάμι κι έφτιαξε μια φλογέρα. Η μουσική αυτού του οργάνου ήταν θεσπέσια και οδηγούσε σε θεϊκή έκσταση τους ακροατές. Όταν ο βοσκός έπαιξε μπροστά στον Προφήτη αυτός του είπε: "Αυτές οι μελωδίες είναι το απόσταγμα των μεγάλων μυστηρίων που αποκάλυψα στον Αλή, γι' αυτό και μόνον όσοι έχουν καθαρή καρδιά και πίστη μπορούν στον ήχο του αυλού ν' ακούσουν τα μυστικά της ζωής και να χαρούν, γιατί η πίστη είναι χαρά και πάθος!..."
Δεν είναι τυχαίο λοιπόν ότι η μακριά καλαμένια φλογέρα, το νέι, παραμένει το ιερό έργο του Σουφισμού, δηλαδή του ισλαμικού μυστικισμού και οι δερβίσηδες αναγνωρίζουν σ' αυτόν τον άνθρωπο που βρίσκεται στη διάθεση της θεϊκής πνοής. Επίσης εξίσου συμβολική είναι και η κατασκευή του, καθώς οι τρύπες ανοίγονται μ' ένα πυρωμένο σίδερο, όπως το θεϊκό πυρ, το πάθος της πίστης, κυριολεκτικά "κουρδίζει" τον άνθρωπο, τον συντονίζει με την παγκόσμια αρμονία.

Συμβολισμοί

Το καλάμι στους περισσότερους λαούς αποτελεί το απλούστερο αερόφωνο μουσικό όργανο, που συνδέεται συμβολικά και με την γονιμότητα της γης και την προσπάθεια του ανθρώπου να κυριαρχήσει πάνω στη φύση, χρησιμοποιώντας υλικά από το περιβάλλον του μέσα από ομοιο ο παθητικές τελετουργίες.
Ήδη ο Λουκρήτιος στο σύγγραμά του για τη φύση των πραγμάτων (De Natura Rerum, V, 1380) έγραφε για τα φυσήματα του ζεφύρου ανάμεσα στις καλαμιές (αυτό που αργότερα θα οριστεί ως "αιολική άρπα") που δίδαξαν στους ανθρώπους των αγρών πώς να φυσάνε μέσα σ' ένα καλάμι. Κι έτσι, τα φυτά παίρνοντας ζωή από τα δάχτυλα των μουσικών μεγαλώνουν κι αναπτύσσονται!..."
Έτσι, αν στον αέρα αποδίδονται δυνάμεις γονιμικές κι αναγεννητικές, το αερόφωνο μουσικό όργανο ως συμβολικός αντιπρόσωπος της θεϊκής πνοής και των πνευμάτων συνδέεται άμεσα με τη ζωή, τη γονιμότητα, τη σεξουαλικότητα. Αυτόν τον χαρακτήρα έχει και ο φαλλικός συμβολισμός ο οποίος αποδίδεται σε παγκόσμιο επίπεδο στους αυλούς.
Επίσης ανάλογα συμβολικό - ερωτικό χαρακτήρα συναντάμε και στον αυλό του Πάνα, τη σύριγγα του Πανός, πολυκάλαμο αυλό, παραπέμποντας στον αρχαίο μύθο για την ανολοκλήρωτη ένωση του Θεού με τη νύμφη που πραγματοποιείται τελικά με τη μεταμόρφωσή της σε καλάμι και μουσικό όργανο.
Εκτός όμως από το καλάμι, στα παραδοσιακά αερόφωνα έχουμε κι άλλο ένα υλικό, εξίσου έντονα συμβολικό που επίσης συνδέεται με τη ζωή, την αναγέννηση και τη γονιμότητα: το κόκκαλο. Ξεκινώντας από τις απλές κοκάλινες σφυρίχτρες που βρέθηκαν στα σπήλαια της παλαιολιθικής εποχής ως τους οστέινους αυλούς από κόκκαλα συνήθως πτηνών ή και ανθρώπινα, όπως ακόμη έως σήμερα συνηθίζουν στις ιερές τελετουργίες στο Θιβέτ.
Αλλά και στην Ελλάδα, όνειρο κάθε βοσκού ήταν μια φλογέρα από κόκκαλο αετού στην οποία συχνά απέδιδαν και μαγικές ιδιότητες, όπως έχουν αποτυπωθεί στο δημοτικό υ\τραγούδι για τον βοσκό και τη νεράιδα:

-Φύλα, Γιάννη μ', τα πρόβατα,
φύλα, Γιάννη μ', τα γίδια
σε μονοδένδρι μη σταθείς, σε
πεύκο μη σταλίσεις,
κι απάνω σε ξερή κορφή φλουέρα
μη λαλήσεις.
Κι ο Γιάννης επαράηκουσε
της μάνας του τα λόγια.
Σε μονοδένδρι στάθηκε,
Σε πεύκο πάει σταλίζει,
Κι απάνω σε ψηλή κορφή
Λαλάει τη φλουέρα.
Και βγαίν' η Λάμια του γιαλού
Κι η Λάμια του πελάου.
-Λάλα το. Γιάννη μ', λάλα το
τα' ώριο σου το τραγούδι,
κι αν σ΄ αποστάσω λάλημα,
ν- εγώ θενά σε φάω
κι αν μ' αποστάσεις στο χορό,
Γιάννη μ', να με πάρεις.
Σαράντα μέρες λάλαγε,
Πέσαν τα δάχτυλά του, κι απάνω στις σαράντα δυο
Της παίρνει το μαντίλι.

Πίσω στο Αφιέρωμα: Ο Μάγος Άνεμος